İran İslam Devrimi’nin İnsan Hakları Üzerindeki Etkisi

   İslam Devrimi öncesinde İran’ın insan hakları karnesinin iyi olduğunu söylemek mümkün değildir. Özellikle 1953’ten sonra demir yumrukla ülkeyi yöneten şahın SAVAK[1] aracılığıyla hayatın her alanında olduğunu hissettirmesi insanlarda ciddi bir paranoya oluşturmuştur. Ayrıca Diriliş Partisi[2], çarşı[3] ve ulema sınıflarına müdahalelerde bulunulmuştur. Şahın hapishanelerinde işkence olağan hale gelmiş ve sırf bu yüzden Uluslararası Af Örgütü ve Kızılhaç Örgütü uluslararası alanda kamuoyu oluşturmuşlardır. Bunun üzerine şah hapishaneleri dünyaya göstermeye hazır olduğunu söylese de değişen bir şey olmamıştır. ABD’de başkan olarak seçilen Jimmy Carter’ın da İran’ı insan hakları konusunda eleştirmesi şahın yumuşamasına yol açmış ve bu yumuşamadan güç alan liberal gruplar çeşitli taleplerle gösterilere başlamıştır. Şah ise bu gösterilerde talep edilenleri dinlememiş ve gösterileri şiddet ile bastırma yolunu seçmiştir.

   İslam Devrimi’nden sonra otorite boşluğundan faydalanan mahalle bazında örgütlü dini gruplar keyfi uygulamalarıyla; devrim komitelerinde yapılan yargılamalar ve infazlarla kadınlara, azınlıklara, LGBTQ+ bireylere, muhalif veya sadakatsiz olduğundan şüphe duyulan kişilere, kısacası düşman gördüklerine hukuksuz müdahalelerde bulunmuşlardır. Bu dönemde bir isnatta bulunulması yeterli olup yapılan adaletsiz yargılamalarda suçlu çıkarılan binlerce insan öldürülmüştür.

a. Kadın Hakları: Pehlevi hanedanının ilk şahı olan Rıza Şah Pehlevi döneminde İran’da yapılan hukuk reformları son derece pragmatist olduğundan dolayı sadece ticaret hukuku ile medeni hukukun aile ve kişiler haricindeki alanları modernleştirilmiş, kişiler ve aile hukuku şeri hükümlere tabi olmaya devam etmiştir. İran tarihi boyunca kadınların giysileri siyasi mücadelelerin merkezinde bulunmuştur. Rıza Şah Pehlevi döneminde de kadınların peçe takmaları yasaklanmış, çador adı verilen vücudun her yerini kapatan giysilerin giyilmesi engellenmiştir. Yasak gelmesine rağmen kırsaldaki kadınlar çador giymeye devam etmiştir. Tahta Muhammed Rıza Pehlevi çıktıktan sonra dini grupların sempatisini kazanmak adına peçe yasağı kaldırsa da Beyaz Devrim[4] bağlamında (1963) peçe takmayı tekrar yasaklamıştır. Muhammed Rıza Pehlevi döneminde Batı’ya yakınlaşma arttıkça modern kıyafetler giyen kadın sayısı artmış, kadınlar iş hayatına katılmış ve eğitimli kadın kesimi oluşmaya başlamıştır. Beyaz Devrim ile kadınlara oy hakkı tanınmış ve 1967 Aile Koruma Kanunu çıkarılarak kadınlara evlilik, boşanma ve velayet konusunda haklar tanınmıştır. Bu gelişmeler özellikle ülkedeki muhafazakâr ulema kesimini öfkelendirmiştir.

İran İslam Devrimi ile birlikte asgari düzeyde bir başörtüsü ve uzun palto giyinmeyi zorlunlu kılan tesettür uygulaması getirilmiştir. Bu zorunluluk Hizbullahçıların ve daha sonra ahlak polisinin baskısıyla örtünmek zorunda olan kadınları en az 1963’te peçenin yasaklanmasındaki kadar şaşırtmıştır.[5] 1979 Baharında kadınlar Tahran’da kıyafet zorunluluklarına karşı eylem başlatmış ancak kadınlara karşı mahalle bazlı örgütlenmiş milis gruplarca saldırılar düzenlenerek eylemleri bastırılmıştır. İran-Irak Savaşı’na kadar Devrim’in kadınlara biçtiği rol “ev işi yapan ve anne olan kişi” iken savaştan sonra biçilen rol “şehit annesi” olmuştur. Böylece kadın toplumsal hayattan dışlanmaya ve evlere çekilmeye zorlanmıştır.

Human Rights Watch’a göre, günümüzde İranlı kadınlar üniversite mezunlarının yüzde 50'den fazlasını oluştursa da işgücüne katılımları sadece yüzde 17'dir. Dünya Ekonomik Forumu tarafından hazırlanan 2015 Küresel Cinsiyet Uçurumu raporu, İran'ı ekonomik katılımda eşitlik de dâhil olmak üzere cinsiyet eşitliği açısından son beş ülke arasında (145 ülke arasından 141'i) sıralıyor.[6]

b. LGBTQ+ ve Azınlık Hakları: Devrim’den önce azınlıklara yönelik baskılar milli birlik bağlamında yapılmaktayken; Devrim’den sonra dini meseleler de azınlıklara baskı yapılmasının bir nedeni olmuştur. Özellikle Sünni İslam’a inananların ve kâfir olarak görülen Bahailer’in sadakatinden kuşku duyulmuştur. Aşiretlerin, azınlıkların ve diğer etnik grupların liderleri meclise seçilseler bile daima gözetim altına alınmışlardır.[7]

İran İslam Cumhuriyeti’nde LGBTQ+ bireyler insan onuruna yaraşır bir hayattan mahrum bırakılmaktadır. Bir kişinin LGBTQ+ birey olması şüphesi bile, adil yargılanma hakkının sık sık ihlal edilmesi sebebiyle, kişilerin yaşamlarını tehdit etmektedir.

Günümüzde de İran’da eşcinsel davranışlar için İran Ceza Kanunu ölüm cezası öngörmüştür. Ancak suç olarak kabul edilen davranışın soruşturulmasından başlayarak hüküm verilinceye kadar adil yargılanma hakkı ihlal edilmekte, LGBTQ+ bireyler paramiliter gruplar tarafından hem sosyal medyada hem gündelik yaşamlarında sıkıca takip edilmekte ve adli makamlara çıkarılmadan önce işkenceye maruz kalmaktadır.[8]

c. İfade Özgürlüğü: İfade özgürlüğü İslam Devrimi’nden önce de İran’da çokça ihlal edilmiştir. Özellikle 1953’te M. Musaddık’a yapılan darbe sonrasında demir yumruğunu sıkan Muhammed Rıza Pehlevi işçilerin örgütlerini ortadan kaldırmış, meslek odalarını susturmuştur. Ülkede üniversite, basın, siyasi örgütler, dernek ve vakıflar kıskaç altına alınmış, özellikle SAVAK’ın kurulmasından sonra toplumsal yaşam yakından takip edilmiştir. Diriliş Partisi ile birlikte İranlılar tek partiye üye olmaya zorlanmış, kendi siyasi fikirlerini ifade etmeleri engellenmiştir. Nihayetinde tek parti, istihbarat teşkilatı, ordu ve kolluk işbirliğiyle hayatın her alanına müdahil olan ve her şeyi kontrol eden rejim insanların daha da içlerine kapanmalarına, kendilerini ifade edememelerine neden olmuştur.

İran İslam Devrimi’nin yaşandığı dönemde Devrim’e katılan gruplar ideolojik açıdan çok çeşitlidir. Bu durum başlarda kimilerinde demokratik sonuç beklentisi doğursa da Devrim muhalefetin ezilmesiyle sonuçlanmıştır. İran’da 90’lı yıllara kadar medya ciddi baskı altında kalmış ve medya ablukasının kalkmasıyla beraber mecliste Reformcu grubun seçilmesi sonucunda medya tekrar abluka altına alınmıştır. Bu doğrultuda İran Basın Kanunu’nda yer alan "İslam ilkelerine zararlı söylem" ( mabani va ahkam-e İslami) veya "kamu yararına" ( houghugh omumi ) yönelik kapsamlı yasaklamalar geniş bir yoruma ve keyfi uygulamalara yol açmıştır.[9] Ayrıca Devrim sırasında kurulan olağanüstü mahkemeler olağanlaşmış, iktidar tarafından özellikle basın mensuplarını susturmak için araç olarak bu mahkemeler kullanılmıştır.

d. Adil Yargılanma, Özgürlük ve Güvenlik Hakkı: Devrim öncesi İran’da adil yargılanma hakkının ihlal edilmediğini söylemek zordur. Mahkemeler adete şahın kırbacına dönüşmüş, olaylardan sonra kurulan (yani doğal hakim ilkesine aykırı) mahkemelerde yargılanan insanlar sıklıkla ağır cezalara çarptırılmıştır. Devrim’den sonra da İran’da durum değişmemiş, muhalefeti ortadan kaldırmak, yeni İslam Devleti’nin zaferini kesinleştirmek için mesnetsiz suçlamalarla mahkeme önüne çıkarılan sanıklar acele ve keyfi yargılamalarla cezalandırılmıştır. Sokak kaynaklı milis yapılar (örn. Devrim Muhafızları) ve devrimci komiteler kanun dışı tutuklamalarla özgürlük ve güvenlik hakkını ihlal ederken sokak mahkemelerinde hukuksuz idamlara ve insanlık dışı diğer cezalara hükmedilmiştir.

1979'da geçici bir tedbir olarak kurulan İslam Devrim Mahkemeleri, İslam Cumhuriyeti'nin adalet sisteminin kalıcı bir demirbaşı haline gelmiştir. Bu mahkemeler iç veya dış güvenliğe karşı herhangi bir suçu yargılama yetkisine sahiptirler. Bu tür mahkemelerdeki prosedürler uluslararası standartların çok gerisindedir: Sanıklar, mahkeme öncesi gözaltında süresiz olarak tutulabilir, yargılamalar gizli yapılır ve sanığın avukata erişim hakkı yoktur. İkinci bir istisnai mahkeme olan Din Adamları Özel Mahkemesi de sanıkların Müslüman din adamları olduğu davalarda kullanılmıştır. Sanık için çok az koruma sağlayan ve duruşmaları genellikle gizli olarak yapılan bu mahkemeler, muhalif din adamlarını disipline etmek ve sapkın kabul edilen dini görüşleri bastırmak için kullanılmaktadır.[10]

---

[1] İstihbarat servisi.

[2] Şah tarafından 1975’te kurulan ülkenin tek siyasi partisi.

[3] “Abrahamian çarşının öneminin beş nedenini şöyle açıklar: Öncelikle ülkenin perakende ticaretinin üçte ikisi (…) çarşının kontrolündeydi. İkincisi modern sınıfların tersine bu geleneksel sınıf, esnaf ve zanaat loncaları ile örgütlüydü. Üçüncüsü çarşı esnafının etkilediği –dükkan çalışanları, atölye işçileri, seyyar satıcılar, küçük perakendeciler ve aracılardan oluşan- geniş bir kesim vardı. Dördüncüsü kentli girişimciler tarafından işletilen köylerdeki küçük imalathaneler (…) ve ticari çiftlikler aracılığıyla, çarşının etkisi kırsal alanlara da ulaşmıştır. Son olarak çarşının dini kurumla sosyal, mali, siyasal ve ideolojik bağları vardı.” Filiz Kartal, İran İslâm Devrimi: Aykırı Bir Devrimin Arka Planı, s.169.

[4] “1963 yılında Beyaz Devrim adı verilen ekonomik ve sosyal program kabul edilmiştir. Bu program, kitlesel değişimlerin kansız niteliğini vurgulamak, “kızıl” komünist devrimden ve “kara” irticadan ayırt etmek için “beyaz” sıfatı ile nitelendirilmiştir.” Filiz Kartal, İran İslâm Devrimi: Aykırı Bir Devrimin Arka Planı, s.167
[5] Gene R. Grathwaite, İran Siyasi Tarihi Pers İmparatorluğundan Gününüze, s.251.
[6] Human Rights Watch, “It’s a Men’s Club” Discrimination Against Women in Iran’s Job Market,  url: https://www.hrw.org/report/2017/05/25/its-mens-club/discrimination-against-women-irans-job-market

[7] Gene R. Grathwaite, a.g.e. s.245.

[8] Detaylı bilgi için bakınız: Human Rights Watch, We are a Buried Generation: Discrimination and Violence Against Sexual Minorities in Iran, url: https://www.hrw.org/report/2010/12/15/we-are-buried-generation/discrimination-and-violence-against-sexual-minorities#7445

[9] Human Rights Watch, Press Freedom in İran, url: https://www.hrw.org/reports/1999/iran/Iran99o-03.htm 

[10] Human Rights Watch, Press Freedom in İran.

Kaynakça

Kitap

1-      Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), Kronik Kitap, İstanbul 2020.

2-      Gene R. Grathwaite (çev. Fethi Aytuna), İran Siyasi Tarihi Pers İmparatorluğundan Gününüze, İnkılap Yayınları, İstanbul 2011.

3-      Ervand Abrahamian (çev. Dilek Şendil), Modern İran Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.

4-      Michael Axworthy (çev. Özlem Gitmez), İran: Aklın İmparatorluğu, Say Yayınları, İstanbul 2016.

Makale

Filiz Kartal, İran İslâm Devrimi: Aykırı Bir Devrimin Arka Planı, Doğu Batı, Sayı 79, Cilt 20, s. 161-182 erişim: https://www.idealonline.com.tr/IdealOnline/lookAtPublications/paperDetail.xhtml?uId=47867

Peter Seeberg (çev. Onur Açar), İran Devrimi, 1977-79: Etkileşim ve Dönüşüm, Doğu Batı, Sayı 79, Cilt 20,s.183-201 erişim: https://www.idealonline.com.tr/IdealOnline/lookAtPublications/paperDetail.xhtml?uId=47868

Farzin Vahdat (çev. Harice Doğan), 1979 İran Devrimi Üzerine Düşünceler: Öznelik ve Vatandaşlığın Yükselişi, Doğu Batı, Sayı 79, Cilt 20, s.203-225 erişim: https://www.idealonline.com.tr/IdealOnline/lookAtPublications/paperDetail.xhtml?uId=47869

Human Rights Watch, “It’s a Men’s Club” Discrimination Against Women in Iran’s Job Market,  erişim:https://www.hrw.org/report/2017/05/25/its-mens-club/discrimination-against-women-irans-job-market

Human Rights Watch, We are a Buried Generation: Discrimination and Violence Against Sexual Minorities in Iran, erişim: https://www.hrw.org/report/2010/12/15/we-are-buried-generation/discrimination-and-violence-against-sexual-minorities#7445

Human Rights Watch, Press Freedom in İran, erişim: https://www.hrw.org/reports/1999/iran/Iran99o-03.htm